سبک زندگی ارزش آفرینانه یک قدم رو به جلو
معمولاً کسب و‌کارهای خصوصی در ایران تمایل چندانی به مصاحبه با افراد آکادمیک یا آکادمیک‌مانند ندارند زیرا از طرفی به‌درستی متوجه شکاف جدی صنعت و دانشگاه و هدف اصلی اکثر دانشجویان هستند و از طرف دیگری معمولاً چنین مصاحبه‌هایی با توجه به اهمیت بالای وقت صاحبان این کسبوکار بیشتر برای آن‌ها هزینه است تا منفعت.
این قضیه وقتی اهمیت بالاتری پیدا می‌کند که هدف مصاحبه‌کننده دستیابی به رموز موفقیت آن کسب‌و‌کارها باشد که هر چه وی سعی کند به ریشهٔ آن‌ها نزدیک‌تر شود، عدم تمایل صاحبان کسبوکار مشهودتر می‌شود. این قضیه در کسب‌و‌کارهای مبتنی بر نوآوری‌های جدید به‌خاطر اینکه عموماً همین نوآوری‌ها به‌ویژه در روش باعث مزیت رقابتی آن‌ها شده است، حساسیت بیشتری پیدا می‌کند.
با این وجود به نظر می‌رسد در نظر گرفتن یک سری نکات، احتمال اینکه مصاحبه‌کننده بتواند وقتی از مصاحبه‌شونده بگیرد را افزایش داده و پس از کسب اجازه، مصاحبه‌شونده جلسه را به گونه‌ای پیش ببرد که مصاحبه‌شونده تمایل به ادامهٔ آن داشته باشد. نکات زیر طبق تجربهٔ بنده به‌دست‌آمده که به تدریج تکمیل می‌شود:
۱- اهمیت معرفی مصاحبه‌کننده از طرف فردی مقبول بر کسی پوشیده نیست که یا محقق از قبل در فضای کاری تحقیق خود بوده و روابط خود را به صورت ضعیف یا قوی شکل داده و دسترسی به شبکهٔ این افراد دارد یا می‌تواند با جستجو در اینترنت به خصوص بررسی شبکهٔ ارتباطی افراد در سایت‌های هم‌چون لینکدین، توئیتر و اینستاگرام فردی را در مورد اول اگر رابطه از گذشته قوی باشد، می‌تواند مستقیم سراغ آن فرد برود ولی اگر رابطه به‌مرور زمان تضعیف شده باشد که خود نیازمند یک سری مقدمات اولیه است تا ناگهان با این جمله که «چه شد حالا بعد از این همه مدت یادی از ما کردی» مواجه نشود. برای تقویت رابطهٔ قدیمی یا ایجاد رابطه جدید، یکی از راه‌ها اطلاع از علاقه‌مندی‌ها و انتظارات فرد واسطه از برقراری این ارتباط است تا ضمن گفتگوی مؤثر در ابتدا با او، بعدها در صورت بروز مشکل باعث بی‌اعتمادی وی به یک قشر خاص نشود.
۲- حتی اگر فردی معتمد مصاحبه‌شونده، محق را به وی معرفی کند، با توجه به مواردی که در ابتدا به آن اشاره شد، در اکثر اوقات صاحبان کسبوکار به محقق وقت کمی در حد نیم ساعت برای مصاحبه می‌دهند و این هنر محقق است که بتواند آن وقت را در جلسه با رعایت ادب و احترام اضافه کند و اصرار بر گرفتن وقت بیشتر در ابتدای مصاحبه چندان توصیه نمی‌شود.
۳- اگرچه نوع و میزان انگیزه مصاحبه‌شوندگان برای مصاحبه متفاوت است ولی غالباً اگر صاحبان کسبوکار متوجه شوند که محقق خود نه تنها با این فضا آشنا است بلکه حتی شده تجارب اندکی در این زمینه دارد، نه تنها به ادامه صحبت‌هایش با محقق ترغیب می‌شود بلکه صادقانه‌تر و شفاف‌تر با وی صحبت می‌کند. طبیعی است مصاحبه‌شونده پس از اثبات نسبی برادری ما بیشتر تمایل به همکاری دارد تا قبل از اینکه حتی چهره ما را دیده باشد. اگرچه بهتر است اگر محقق در این زمینه فعالیت‌های قابل ذکری انجام داده است، آن را به گونه‌ای به سمع و نظر صاحبان آن کسبوکار برساند ولی این طور نشود که آن‌چنان خود را حرفهای در این صنعت جلوه دهد که آن صاحبان کسبوکار احساس خطر کند. وی به راستی در قلب و رفتار خود باید خود را دانشجوی این بازار بداند و بس.
۴- با توجه به مشغله بالای صاحبان کسبوکار و در اولویت نبودن برگزاری جلسه برای مصاحبه برای آن‌ها، باید محقق تمام تلاش خود را کند که هر زمان و مکانی را برای مصاحبه اعلام کردند، قبول کرده و یک ربع زودتر در آنجا حاضر شود و زمان و مکان را به دست او بسپارد مگر اینکه واقعاً معذوریت خاصی داشته باشد و در آن صورت هم بهتر است با عباراتی هم‌چون « … البته برای بنده فلان روز عصر بهتر است» منظور خود را برساند. با توجه به موارد مذکور، یادآوری زمان و مکان جلسه با عباراتی مناسب و نه طلبکارانه در صورتی که زمانی را برای یادآوری مشخص کردند، در زمانی که آن‌ها خودشان برای یادآوری پیشنهاد می‌دهند، یا اگر زمانی را جهت یادآوری مشخص نکردند، معمولاً شب قبل احتمال عدم برگزاری جلسه را کاهش می‌دهد.
۵- با توجه به اینکه ممکن است ابهاماتی برای محقق به وجود آید، وی باید حتماً پس از مصاحبه سعی کند اجازه ارتباطات بعدی را با عباراتی هم‌چون «اگر من سؤالی برایم پیش آمد، چطور می‌توانم از شما بپرسم؟» از او بگیرد. بدیهی است کیفیت روند مصاحبه در جواب مصاحبه‌شونده تأثیر مستقیم دارد.
۶- اگرچه شخصیت افراد متفاوت است ولی عموماً چاپلوسی و تملق بیش از حد و خود را در ضعف مطلق قرار دادن برای گرفتن وقت مصاحبه بعید است وجهه مناسبی از ما نزد مصاحبه‌شونده ایجاد کند لذا بهتر است با کمال احترام و ذکر نکات واقعی متناسب با آن کسبوکار خاص از صاحبان آن وقت مصاحبه گرفت. جمع‌آوری اطلاعات راجع به آن کسبوکار به ویژه بررسی سایت رسمی آن با عباراتی هم چون «آدرس شما همانی است که داخل سایت است دیگر؟» می‌تواند به صاحب کسبوکار نشان دهد که این مصاحبه برای شما حداقل کمی ارزش داشته که قبلش به بررسی پرداخته‌اید!
۷- در مصاحبه‌های کیفی محقق باید به شدت مراقب باشد که با تسلط بر سؤالات خویش، آن‌ها را به صورت کلیشه‌ای از مصاحبه‌شونده نپرسد و ضمن روایت وی و گفتن داستان‌ها، آن‌ها را زیرکانه از سخنان او استخراج کند و مجدد سؤالی را که جواب آن در پاسخ به سؤال قبلی مطرح شده است، از او نپرسد! محقق باید این هنر را داشته باشد که جوی صمیمانه و مبتنی بر اعتماد ایجاد کند تا فرد حاضر شود صادقانه به روایت داستان کسبوکار خود بپردازد.
۸- خودآگاه یا ناخودآگاه حین مصاحبه به احتمال قریب به یقین صحبت از رقبا به وجود خواهد آمد و این هنر محقق است که علاوه بر همراهی با مصاحبه‌شونده، بدگویی از رقبا به طور اعم و مصاحبه‌شونده‌های قبلی به طور اخص نکند که هم محقق و هم مصاحبه‌شونده‌ها همه در یک اکوسیستم هستند و زود یا دیر اعتبار وی در آن اکوسیستم کاهش پیدا می‌کند.
۹- محقق نباید به بهانه رعایت ادب پس از پرسیدن سؤال کاملاً سکوت کرده و خود را تسلیم سخنان مصاحبه‌شونده کند بلکه بایستی با داشتن تفکری سنجش‌گرایانه با رعایت ادب و احترام هر جا احساس کرد که او چه تعمدی و چه سهوی در حال کلی‌گویی است با زیرکی و با طرح سؤالاتی که در آن به بررسی چگونگی و چرایی قضیه می‌پردازد، ابعاد موضوع را بیشتر برای خود و حتی مصاحبه‌شونده باز کند زیرا مصاحبه‌کننده حرفهای کسی است که می‌تواند بینش‌های جدیدی در مصاحبه‌شونده ایجاد کند اگرچه ممکن است وی در همان جلسه بنا به ملاحظاتی چندان به روی خود نیاورد! البته نباید از این نکته غفلت کرد که این تفکر سنجش‌گرایانه مصاحبه را به سمت بازجویی سوق ندهد. بهتر است مصاحبه‌کننده با عبارتی هم‌چون «یکی از سؤالاتی که برای من مدتی است مطرح شده و به نظرم شما با توجه به تجربه‌ای که داشتید، می‌توانید کمکم کنید این است که …» متواضعانه و البته صادقانه خواستار بسط قضیه توسط مصاحبه‌شونده شود. پرسیدن «چرا» ها و «چگونگی» های متعدد و پشت‌سرهم خطر افزایش حس بازپرسی را در مصاحبه‌شونده افزایش می‌دهد که اگر این جو شکل بگیرد برگشت آن به شرایط عادی میسر به راحتی امکان‌پذیر نخواهد بود.
۱۰- مصاحبه‌کننده باید تمام حواس خود را به مصاحبه‌شونده جمع کند و ضمن این که گوش‌کننده‌ای فعال باشد در حین صحبت به حرکات و سکنات او نیز توجه کرده و اگر می‌تواند برای خود یادداشتی بگذارد که بعدها در تحلیل او را یاری خواهد کرد. او نباید یادش رود که به چه سختی‌ای این وقت را گرفته و لذا مواردی از قبیل «زنگ خوردن گوشی تلفن مصاحبه‌کننده آن هم با صدای بلند وسط جلسه» نهایت بی‌احترامی به مصاحبه‌شونده تلقی شده و بی‌شک به ویژه اگر تعداد موارد این چنینی در طول مصاحبه از یکی دو مورد تجاوز کند، به‌جد بر کیفیت ادامه مصاحبه تأثیر خواهد داشت. نگاه کردن به در و دیوار و ساعت و موبایل و امثالهم به‌گونه‌ای که مصاحبه‌شونده احساس کند ما می‌خواهیم سریع موضوع جمع شود، همان‌قدر می‌تواند مصاحبه را کم کیفیت کند که زل زدن دائم و بعضاً مصنوعی به صورت و چشم مصاحبه‌شونده در طول مصاحبه.
۱۱- اگرچه قرار است تمامی حواس ما بر حرفهای مصاحبه‌شونده و حرکات و سکنات او باشد ولی یادمان نرود چگونگی تعامل او با محیط اطراف می‌تواند سرنخی‌هایی در مورد آن سازمان نیز به ما بدهد.
۱۲- اگرچه گفتیم عموماً صاحبان کسبوکار تصنعاً در ابتدا وقت کمی بابت مصاحبه به ما می‌دهند ولی برخی از آن‌ها در عمل پس از ما جلسه‌ای دارند که به هیچ عنوان قابل کنسل کردن نیست. لذا بهتر است با لطایف‌الحیلی تفاوت این دو را درک کرده و با ظرافت هر از چندگاهی حواس‌مان به ساعت هم باشد.
۱۳- عدم صرف پذیرایی به علت تمرکز بر حرفهای مصاحبه‌شونده شاید به دور از ادب باشد. معمولاً وقتی مصاحبه‌شونده دارد به سوال گوش می‌دهد چیزی می‌خورد که این می‌تواند نشانه‌ای برای ما باشد که پس از اتمام سوالات و حین پاسخ وی ما نیز مشغول شویم ولی نه به گونه‌ای که آن مشغله ما را از هدف اصلی خود دور کند!
۱۴- با توجه به اهمیت بالای مصاحبه عمیق در تحقیق کیفی، توصیه می‌شود حداقل از دو منبع برای ضبط صدا استفاده شود و به هیچ عنوان تنها به گوشی موبایل برای این کار اکتفا نشود. چند ساعت قبل از مصاحبه حتماً صحت دستگاه و نرم‌افزار و میزان باتری آن بررسی شود و حدالامکان هنگام مصاحبه موبایل در حالت هواپیما و بر پشت بر روی میز قرار گیرد تا تلفن و پیامک‌های احتمالی نویز بر صدا ننداخته و باعث حواس‌پرتی طرفین نیز نشود.
۱۵- انتظار این که مصاحبه‌شونده نیز با موبایل و لپ‌تاپ خود کاری کند که مصاحبه‌کننده می‌کند کمی دور از واقعیت است. هم به‌جهت اینکه میزان اهمیت قضیه برای طرفین متفاوت است و هم به‌جهت اینکه مشغله و مسئولیت وی به‌خصوص در ساعات کاری و به‌ویژه در محل کار اجازه کنار گذاشتن کامل این ابزار را به وی می‌دهد. اگر کسبوکار وی در صنعت فناوری اطلاعات باشد که کلاً این کار توقع معقولی نیست.
۱۶- با پیشرفت مصاحبه، ممکن است مصاحبه‌کننده کمکم با مصاحبه‌شونده صمیمی شده و او را با اسم کوچک و با ضمایر دوم شخص مفرد مورد خطاب قرار دهد که اگرچه احتمال دارد نه تنها مشکلی به وجود نیاید بلکه ایجاد این جو صمیمی در پیشبرد مصاحبه موثر واقع شود ولی با توجه به متغیرهای عدیده، این ریسک به منفعت احتمالی آن اصلاً نمی‌ارزد.
۱۷- محقق دائم در طول مصاحبه باید حواسش به این مسئله باشد که مصاحبه‌شونده قطعاً تجارب و نظراتی داشته که محقق از آن بی‌اطلاع بوده و نباید سخنان و رفتار او و متغیرهای سن، جنسیت، تحصیلات، مکان جلسه و … باعث شود او پس از گذشت دقایقی از مصاحبه، نوع نگاه و برخوردش با مصاحبه‌شونده تغییر کند. وی قرار است فعلاً این نظرات را در مقام توصیف بشنود و نه در مقام تجویز که اگر این طور شود سوگیری شناختی طرفین مصاحبه را از مسیر اصلی خود منحرف خواهد کرد.
۱۸- اگر قولی به مصاحبه‌شونده بابت ارسال مطلبی می‌دهیم حتماً آن را یادداشت کرده و در اسرع وقت پیگیری کنیم و اگر مصاحبه شونده قولی به ما بابت ارسال مطلبی می‌دهد در صورت امکان شرایطی را فراهم کنیم که او در همان لحظه به این اقدام مبادرت ورزد و اگر شرایطش فراهم نشد حتماً با عباراتی هم‌چون «خیلی ممنون می‌شوم اگر این کار را بکنید. تا کی می‌تونید بفرستید؟» تعهد زمانی ضمنی از او گرفته و در صورت عدم ارسال با ابزار ارتباطی‌ای که قبلاً مطمئن شدیم وی با آن راحت‌تر است، قضیه را البته به صورت حرفهای تا رسیدن به نتیجه مطلوب پیگیری کنیم و از گیرهای آماتوری سیریشی به‌جد خودداری کنیم و یادمان نرود که الان شاید تحقیق ما همه زندگی ما و یا قسمت اعظم آن را در برگرفته باشد ولی برای او در خوش‌بینانه‌ترین حالت یکی از چند ده دغدغه‌اش است!
۱۹- ارسال متن مصاحبه برای مصاحبه‌شونده عیناً و دقیقاً به آن صورت که انجام شده است و گرفتن تایید وی، ضمن ایجاد حس اولیه اعتماد در وی، باعث افزایش اعتبار داده‌های ورودی نیز خواهد شد. ارسال نتایج کدهای هر مصاحبه و هم‌چنین نتیجه نهایی و گرفتن بازخورد در هر مرحله، ضمن ایجاد حس خوشایند در مصاحبه‌شونده بر درک ارزش وقت وی و افزایش اعتبار مصاحبه، راه را برای اعتماد بیشتر به مصاحبه‌کننده‌های آتی هموارتر می‌کند.
۲۰- تاکید متناوب بر محرمانگی اطلاعات به همراه ارائه شواهدی علمی و تجربی دال بر آن، بر گسترش فضای اعتماد و به‌تبع آن لایه‌برداری از ابعاد نهفته کسبوکار کمک شایانی خواهد کرد به‌شرط آن که text-justifyمیزان و نوع این تناوب با توجه به دغدغه‌های کسبوکار و صاحبان آن، با ظرافت خاصی تنظیم شود که افراط در این امر شاید بیش از تفریط در آن زمینه‌ساز جو بی‌اعتمادی گردد.
.:. مجموعه چالش‌ها و راهکارهای انجام تحقیقات کیفی در ایران .:.
.:. در باب انتخاب نمونه .:.
.:. در باب اجرای مصاحبه‌ها .:.
.:. در باب پیاده‌سازی مصاحبه‌ها .:.
.:. در باب کدگذاری .:.
.:. در باب جمع‌آوری اسناد دیگر .:.
